GİRİŞ

Yakın tarihte Alman medyasının gündeminde yer bulan cenaze defin işlemleri konusunda Türkçe dilinde güncel bir çalışmanın olmaması bu çalışmanın yapılmasını gerekli kılmıştır. Beş ana başlıktan oluşan bu çalışma da Müslüman mezarlıklarının Almanya’daki tarihinin, Almanya’da yürütülen cenaze defin işlemlerinin, Almanya’da defin işlemleri gerçekleştirilen Müslümanların, cenaze defin işlemlerini yürüten kurumların ve defin işlemlerinin Alman medyasındaki yankısının aktarılması hedeflenmiştir.

1. ALMANYA’DA Kİ MÜSLÜMAN MEZARLIKLARININ TARİHİ

1683 yılında II. Viyana seferi sırasında Hannover Prensi Ludwig kuvvetlerine esir düşen sipahilerden Şemdinlili Derviş Mehmet ile arkadaşı Hasan[1] Haçlı Birlikleri tarafından Hannover’e götürülmüş ve burada, Prens Ludwig’in emrinde 1691 yılında ki vefatlarına kadar çalışmışlardır. Her iki sipahi bir kaç ay arayla[2] vefat etmiş ve Hannover´in Königsworterplatz meydanında bulunan Neustädter St. Andreas mezarlığında[3] yasak olmasına rağmen İslami usullere uygun olarak defnedilmişlerdir. Bu yönüyle Hannover’de bulunan bu mezarlık Almanya tarihinde Müslümanların ilk defa İslam ritüellerine uygun defnedildiği mezarlık olarak kayıtlara geçmiştir. Bugün Hannover Şehitliği olarak bilinen Neustädter St. Andreas Mezarlığı, T.C Hannover Başkonsolosluğu’nun girişimleriyle 1998 yılında yapılmıştır.

Osmanlı Devleti’nin ilk sürekli elçisi olarak 1797 yılında Berlin’e gönderilen Ali Aziz Efendi’nin 1798 yılında vefat etmesiyle, elçinin naaşı dönemin Prusya Kralı III. Friedrich Wilhelm tarafından tahsis edilen Berlin Müslüman mezarlığına[4] defnedilmiştir. 1804 yılında vefat eden Osmanlı maslahatgüzarı Mehmed Esad Efendi’de Berlin’de Ali Aziz Efendi’nin yanına defnedilmiştir. Bu mezarlıklar Almanya’da 1812-1815 yılları arasında gerçekleşen savaş kargaşasında unutulmuş ve bir tesadüf üzere 1836 yılında yeniden bulunmuştur. 1839 yılında vefat eden elçiliğin sır kâtibi Rahmi Efendi ve 1853 yılında ölen Rasim Efendi ile 1854 yılında ölen Aziz Ağa da bu mezarlığa defnedilmiştir. Bücherstrasse ile Uranstrasse arasında bulunan bu ilk Türk Mezarlığı[5], 1863 yılına kadar bu haliyle kalmıştır. Aynı yıl mezarlığın yakınında bulunan kışlanın büyütülmesiyle, Türk mezarlığının yerinin değiştirilmesi gündeme gelmiştir. Bunun üzerine, 1865’te Prusya Kralı Wilhelm I., Hasenheide’deki Prusya Garnizon Mezarlığı’ndan, 33 m2lik bir alanı, tapusu ile birlikte Osmanlı Sefaretine mezarlık olarak vermiştir. Hariciye Nazırı Said Paşa tarafından imzalanan bir protokol ile de eski mezarlıkta bulunan beş mezar, 29 Aralık 1866’da düzenlenen bir törenle, bugünkü Berlin-Neuköln’de bulunan Columbiadamm caddesinde ki yeni mezarlığa nakledilmiştir. Başta Osmanlı vatandaşları olmak üzere Berlin’de ölen farklı milliyete mensup Müslümanlar da bu mezarlığa defnedilmiştir. Birinci Dünya Savaşı’nda tedavi için Berlin’e getirilen Türk askerlerden ölenler de buraya defnedilmiştir. Bugün sayıları 150’yi aşan mezarın[6] bulunduğu Columbiadamm’da ki bu mezarlık, günümüzde Şehitlik Mezarlığı[7] olarak tanınmaktadır.

2. ALMANYA’DA Kİ CENAZE DEFİN İŞLEMLERİ[8]

Almanya’nın defin işlemleri ile ilgili kanunlar her eyalette farklılık göstermektedir. Bu kanunda; cenaze defin işlemleri kapsamında ki yükümlükler, mezarlıkların kullanım süreleri ile ilgili sorular ve mezarlık yükümlükleri ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca bunların dışında defin süresi, ölüm belgesinin hazırlanması, ölümün bir doktor tarafından onaylanması ve ölüm nedeninin tespit edilmesi gibi konuları da kapsamaktadır. Almanya’daki mevcut federal sistemden dolayı defin işlemleri ile ilgili kanunlar eyaletlerin sorumluluğu altındadır. Her eyalet kendi kanununu çıkarmaktadır.

2.1. Cenaze Defin İşlemleri Yükümlülükleri

Cenaze defin işlemleri yükümlülükleri, ölünün defnedilmesinden sorumlu olan kişilerin yerine getirmesi gereken yükümlülükleri kapsamaktadır. Cenaze defin işlemlerinin yürütülmesinden sorumlu olan kişiler, ölünün kanunlara uygun olarak defin işlemlerinin gerçekleştirilmesini sağlamakla yükümlüdür. Bir ölünün defin işlemleri için yapılması gereken işlemleri sırasıyla ölen kişinin eşi, hayat arkadaşı[9], çocukları, ebeveynleri, kardeşleri, büyük anne-babası ve torunları gerçekleştirebilmektedir. Cenaze defin işlemleri ile ilgilenmesi gereken kişi sayısının çok olması durumunda, örneğin birçok çocuğun söz konusu olduğu durumlarda, yaşça en büyük olan çocuk gerekli sorumluluğu almakla yükümlüdür. Ölünün cenaze defin işlemleri ile ilgilenebilecek hiçbir yakını olmadığı durumlarda da ölümün gerçekleştiği belde de bulunan kurum, cenaze için gerekli işlemleri üstlenmektedir. 

 

2.2. Mezarlık Yükümlülükleri

Mezarlık yükümlülükleri, ölünün bir mezarlığa ya da uygun görülen onaylı bir alana defnedilmesi hakkındaki bilgileri içerir.

2.3. Cenaze Defin Süreleri

Cenaze defin süreleri, ölüm sonrası ölünün morga kaldırılma zamanının aşılmaması için belirlenen süreleri kapsamaktadır. Bu süre her eyalette 24 ila 36 saat arasında farklılıklar göstermektedir. (Eyalet dışı işlemler bu sürelere dâhil değildir). Cenaze defin işlemi ise en erken ölümden 48 saat sonra gerçekleştirilebilmektedir. 

Tablo: Eyaletlere Göre Defin Süreleri

Berlin	36 Saat
Baden Württemberg	36 Saat
Bavyera	Bilgi verilmemiştir.
Brandenburg	24 Saat
Bremen	Bilgi verilmemiştir.
Hamburg	36 Saat
Hessen	36 Saat
Mecklenburg-Vorpommern	36 Saat
Aşağı Saksonya	36 Saat
Kuzey Ren-Vestfalya	36 Saat
Rheinland-Pfalz	36 Saat
Saarland	36 Saat
Saksonya	24 Saat
Saksonya-Anhalt	36 Saat
Schleswig-Holstein	36 Saat
Thüringen	48 Saat

2.4. Ölüm Nedeninin Tespit Edilmesi (Otopsi)

Ölüm sebebini belirlemek amacıyla ölü muayene edilir ve ölüm belgesi oluşturulur. 

2.5. Ölüm Belgesi

Ölüm belgesi ile doktor tarafından muayene edilen ölünün, ölümü onaylanır ve belgelenir.

2.6. Mezarlık Yönetmeliği

Mezarlık yönetmeliği ile mezarlığın sorumluluğunda olan konuların tanımlanması amaçlanmaktadır. Ayrıca bu yönetmelik, mezarlıkların kullanım süreleri ve farklı mezarlıklar hakkında ki bilgileri de içermektedir. Mezarlıkların kullanım süreleri çoğunlukla 15 yıl olarak bilinmektedir. Mezarlık kazıları ve mezarlık yeri değişimleri ile ilgili bilgilendirmeler de bu bölümde yapılmaktadır. Mezarlık kullanım süresi bitmeden mezarlık yeri değişimi işlemi de ancak resmi onay dâhilinde ve yılın belirli zamanlarında gerçekleştirilmektedir. 

2.7. Mezarlık Kullanım Süreleri

Mezarlık kullanım süreleri 15 ila 25 yıl arasında farklılıklar göstermektedir.

2.8. Mezar Türleri

Almanya’da klasik mezar türleri kategorisine seçme mezar, sıra mezar ve anonim mezar girmektedir. Klasik mezar türlerinin yanı sıra birçok kişi ağaç mezarları, kriptleri, mezar odaları, kurganları[10], dikilitaş mezarları, columbaria mezarları[11], kaya mezarları vd. mezar türlerini de tercih etmektedir. Cenaze defin işlemlerinden sorumlu olan kişiler, kremasyon ya da defin işlemleri için gerekli kararları almaktadırlar. Bu noktada da çoğunlukla cenaze işleri görevlisi gerekli olan işlemleri yürütmektedir. Toprağın kalitesi ve defin işleminin türüne göre mezarlıkların kullanım süreleri farklılıklar göstermektedir. Ayrıca Almanya’da mezarlar belirli bir süreliğine kiralanmaktadır. Bu konuyla ilgili bilgiler her mezarlığın kendi yönetmeliğinde bulunmaktadır. 

2.8.1. Klasik Mezar Türleri

Seçme Mezar: Seçme mezarda kişinin, mezarlığın herhangi bir yerinde mezarlık seçme olanağı bulunmaktadır. 

Sıra Mezar: Sıra mezarda, mezarlık içerisinde herhangi bir yer seçme imkânı sunulmamaktadır. Ayrıca mezarlık kullanım süresinin bitmesi durumunda, sürenin uzatılması için başvuruda bulunma olanağı bulunmamaktadır. 

Anonim Mezar: Anonim mezarda, kişinin anonim bir mezarlık alanına defin işlemleri gerçekleştirilmektedir. Ayrıca ölünün yakınları mezarın nerede olduğunu tam olarak bilmemektedir. 

2.8.2. Alternatif Mezar Türleri

Doğal Mezar: Ağaç mezarları, çimen mezarları ve kaya mezarları bu kategoriye girmektedir.

Mezar Odası: Mezar odası bir mezarlığın yeraltında ya da -üstünde duvarı örülen mezarlık türüdür. 

Columbaria Mezarı: Duvarlarında ölü küllerinin saklandığı vazoların bulunduğu mezardır. 

Dikilitaş Mezarı: Doğal taş ya da betondan oluşan dört köşeli bir sütundur.

Kurgan: Toprak yığılmasıyla oluşan bir mezar türüdür.

3. ALMANYADAKİ MÜSLÜMANLARIN DEFİN İŞLEMLERİ 

İslami defin usulleri[12] gerek Alman mezarlıkları yönetmeliklerinde gerek defin kanunları kapsamında göz ardı edilen bir konu olarak kalmıştır. Bu durumun Almanya’daki Müslümanların 2015 yılına kadar toplumun yüzde 5’ini oluşturmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Şimdiye kadar Almanya’da defin işlemleri gerçekleştirilen Müslümanlardan çoğunun bebekler, ölü doğan çocuklar, inancını değiştirmiş kişiler, Alman eşi olan ya da Alman vatandaşı olan Müslümanlar, savaş mültecileri, iltica başvuruları kabul edilmiş kişiler ile şiddet mağduru ya da kimsesiz ölüler olduğu bilinmektedir.  

Almanya’da bulunan İslami kurumların kamu hukuku tüzel kişiliği olmadığı için hiçbir eyalette mezarlık yapma yetkisi de bulunmamaktadır. Yetkililer sadece yerel ya da kiliseye ait mezarlıkların  ayrılan bölümlerinde defin işlemleri gerçekleştirebilmektedir. 

Defin işlemleri ile ilgili gerçekleştirilmesi gereken işlemlerin yükümlülükleri Almanya’da eyaletlerin sorumluğuna bırakıldığı için her eyaletin kanunu farklılık göstermektedir. Bazı eyaletler Müslümanların kefenle defnedilmesine müsaade ederken, bazıları tabutla gömülmeyi ya da tabutun kapağı açık bir şekilde gömülmeyi mecburi tutmaktadır. Yine birçok eyalette mezarlık kiralama süreleri ile ilgili yaptırımlar bulunmaktadır.

Rheinische Post gazetesinin 2017 yılının başında yayınlamış olduğu bir haber[13] de Almanya’nın Kuzey Ren Vestfalya eyaletinde bulunan Wuppertal şehrinde İslami ritüellere uygun, mezarlık kullanım süresi zorunluluğu olmayan bir mezarlık açılacağı bildirilmiştir. Almanya’daki mezarlık yönetmeliklerinde 20 ila 25 yıl arası değişen mezarlık kullanım süresi, İslami ritüellerle uyum sağlamadığı (örtüşmediği) için çoğu Müslüman ölen yakınlarını memleketlerinde defnetmiştir. 

Almanya’daki mezarlık yönetmeliklerinde yer verilen “mezarlık kullanım süreleri”nin belirli bir zaman aralığında geçerli olması sebebiyle, İslami yükümlülükleri yerine getirmeyeceklerini düşünen Müslüman mezheplerin yetkilileri bu zorunluluğun kaldırılması talebinde bulunarak gerekli olanakların sağlanması için ilgili kurumlara beyanda bulunmuşlardır.

4. ALMANYA GENELİNDE DEFİN İŞLEMLERİNİ GERÇEKLEŞTİREN MÜSLÜMAN DEFİN KURUMLARI

Almanya’da vefat eden Müslümanların defin işlemleri[14] çoğunlukla İslami kuruluşların[15] kurmuş olduğu dernekler aracılığıyla, bir vefat durumunda cenaze sahipleri tarafından belirtilen yerde gerçekleştirilir. Bu kuruluşlar defin işlemleriyle ilgili dini ve idari işlemlerin yürütülmesinde, resmi kurumlarla iletişime geçip gerekli prosedürlerin uygulanmasında önemli role sahiptirler. 

Örneğin Almanya’da defnedilecek bir cenazenin ‘Defin İzni’ (Freigabe zur Beerdigung), Türkiye’de defnedilecek cenazenin ‘Yurt Dışına Çıkış İzin Belgesi’ (Leichenpass) nüfus dairesinden (Standesamt) temin edilerek, gerekli işlemleri cenaze ile ilgilenmesi istenen kuruluş gerçekleştirmektedir. Cenazenin Almanya’da defnedilmesinin istenmesi durumunda da eyaletteki standartlara uygun bir defin tabutuna yerleştirilen cenaze, nakil firması tarafından defnedilecek  yere  kadar götürülmektedir. Mezar yeri ücreti ve defin ile ilgili masraflar  ise cenaze sahibi tarafından karşılanmaktadır. 

Türkiye’de defnedilecek olan cenaze uluslararası standartlara uygun bir tabuta yerleştirilerek havayolu ile Türkiye’deki havalimanlarından alınıp defnedileceği en yakın yere kadar götürülmektedir. 

Almanya’da defin işlemlerini gerçekleştiren kurumlar arasında en tanınanları DITIB Cenaze Fonu ve IGMG Cenaze Yardımlaşma Derneği[16]’dir. Her iki dernek vefat durumunda gerçekleştirilmesi öngörülen işlemler için gerekli hizmetleri sunmakta yürütmüş oldukları politika ile önder konumdadırlar. Derneklerin hizmetlerinden yararlanabilmek için üyelik şartı bulunmaktadır. Her iki derneğin yayınlamış olduğu şartnamedeki[17] koşulları taşıyan bireyler derneklerin sunmuş oldukları hizmetlerden yararlanma hakkını elde etmektedirler. Cenaze yakınlarının talebi doğrultusunda yıllık 50-60 €’luk bir bedel karşılığında gerek Almanya’da gerekse Türkiye’de gerçekleştirilecek olan defin için yürütülmesi gereken bütün işlemlerin takibi bu kuruluşlar tarafından sağlanmaktadır. Üyelik kaydının bu kuruluşlarda bulunmadığı durumlarda cenaze defin işlemlerinin gerçekleştirilmesi için yüksek miktarda ödemelerin yapılması gerekmektedir. Bu vb. durumlarda cenaze sahibinin gerekli masrafları karşılamasının söz konusu olmaması halinde ilgili bölgedeki cami dernekleri cenaze naklinin sağlanabilmesi için yardım kampanyaları yürüterek cenaze masraflarını üstlenmektedirler.

DITIB Cenaze Fonu ve IGMG Cenaze Yardımlaşma Derneği’nin yanı sıra Almanya’da cenaze defin işlemlerini gerçekleştiren birçok özel kuruluş[18] bulunmaktadır.

5. ALMAN MEDYASINDA İSLAMİ DEFİN İŞLEMLERİ

Son beş yıldır İslami defin işlemleri ile ilgili Alman medyasında yayınlanan haberler 2017 yılının Temmuz ayında taranmış ve aşağıda kronolojik olarak sunulmuştur:

Kuzey Ren Vestfalya’daki birçok Müslüman vefat eden yakınlarını Essen’de defnetmektedir. Essen “Am Hallo” mezarlığında[19] sunulan İslami ritüellere göre defin işlemlerini gerçekleştirme olanağından sonra birçok Müslüman buraya defnedilmektedir. 1972 yılından bu yana Am Hallo mezarlığında Müslümanlar için ayrılmış bir bölüm bulunmaktadır. 2003 yılında yenilenen cenaze kanunu doğrultusunda da burada Müslümanlara tabutsuz gömülme imkânı sunulmaktadır. 

Almanya’da defnedilmeyi talep eden Müslüman sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Fakat bazı eyaletlerde ki defin kanununda İslami ritüellere[20] yer verilmemesi işlemleri güçleştirmektedir. İslami ritüellerden biri olan Müslümanların kefenle defnedilmesine, defin kanununda yer verilmemesi ve tabutla gömülmenin zorunlu tutulması Müslümanlar için büyük bir sorun teşkil etmektedir. Yanı sıra defin işlemlerinin en erken 48 saat içerisinde gerçekleştirilmesi ve mezarlıkların kullanım sürelerinin 25 yıl ile sınırlandırılması Müslümanların taleplerini güçleştirmektedir. Aşağı Saksonya, Kuzey-Ren Vestfalya, Hamburg, Schleswig Holstein, Saarland ve Baden-Württemberg eyaletleri tabutla gömülmeyi uzun bir süredir zorunlu tutmazken, Bavyera eyaletinde zorunlu tutulmaktadır. 

Wuppertal Varresbeck Mezarlığı[21] Avrupa ve dünya çapında Hıristiyanların, Yahudilerin ve Müslümanların dini yükümlülükler doğrultusunda defnedildiği ilk mezarlık olma yolunda çalışmalar yürütmektedir. Belediyelere ait mezarlıklarda her ne kadar Müslümanların defin işlemlerini gerçekleştirebilmeleri için yer ayrılmış olsa da mezarlık prosedürlerinde İslami ritüellere yer verilmediği için bu mezarlıklar şimdiye kadar çok nadir kullanılmış ve bu durum vefat eden Müslümanların çoğunlukla memleketlerine defnedilmesine yol açmıştır. 

Almanya’da defin işlemlerini gerçekleştiren Müslüman sayısı[22] gün geçtikçe artış göstermektedir.  2014 yılında Berlin’de tabutsuz 13 Müslüman defnedilirken, bu sayı 2015 yılında 147’ye ulaşmıştır.  Almanya genelinde defin işlemleri belediyeler ve kiliseler tarafından yürütüldüğü için defin işlemleri istatistikleri hakkında net bir veri bulunmamaktadır. Bu sebepten ötürü Almanya’daki Müslümanlar kendilerine ait mezarlık oluşturamazlar, fakat mezarlık alanı temin edebilirler. 

Almanya’nın Kuzey Ren Vestfalya eyaletinde yaşayan birçok Müslüman iyileştirme yapılan defin kanunu kapsamında sunulan İslami ritüellere uygun defnedilme[23] olanağından yararlanmayı talep etmektedir. Almanya’da defnedilme talebinin artış göstermesiyle Wuppertal’da 2018 yılının ilkbaharında 1.500 mezar kapasiteli ilk Müslüman mezarlığının açılması planlanmaktadır. Şimdiye kadar birçok şehirde Müslümanların defin işlemleri için belediye mezarlıkları tarafından özel mezarlık alanları ayrılmıştır. 

SONUÇ

Federal devlet sisteminin hâkim olduğu Almanya’da her bir eyaletin sorumluluğuna bırakılan defin işlemleri ile ilgili uygulamalar farklılıklar göstermektedir. Bu sebeple Müslüman nüfusun fazla olduğu eyaletlerde Müslümanların taleplerinin karşılanması için girişimlerde bulunulduğu gözlemlenmektedir.

Almanya’ya misafir işçi (Gastarbeiter) olarak giden ilk nesil Türk diasporasının cenaze defin işlemlerinin Türkiye’de gerçekleştirilmesini talep ettiği, ikinci ve üçüncü nesilden birçok kişinin ise Almanya’da defnedilmek istediği ve bu bağlamda son yıllarda artan talepler üzerine bazı eyaletlerin cenaze defin yasasında değişiklik yapma yoluna gittiği, fakat bu çalışmaların vefat eden Müslümanların Almanya’da İslami ritüellere uygun olarak gömülme olanağını sağlamada yeterli olmadığı anlaşılmaktadır.  

Almanya’daki ilk Müslüman mezarlığının 2018 yılının başında Wuppertal şehrinde açılması için girişimlerde bulunulduğu, yanı sıra Almanya’nın birçok şehrinde belediye mezarlıklarından bir alanın Müslümanlara ayrıldığı, fakat mevcut defin kanunu kapsamında her eyalette İslami ritüellere uygun olarak defin işlemleri gerçekleştirilmemektedir.

Araştırma kapsamında taraması gerçekleştirilen çevrimiçi internet platformlarında sunulan bilgiler doğrultusunda Alman hükümetinin, toplumdaki Müslüman kesimin defin işlemleri hakkında ki işlemlerini sistematik olarak kayıt altına almadığı ve bu sebeple kesin sayısal verilerin mevcut olmadığı görülmektedir. 

 

---